Po II wojnie światowej szkolnictwo zawodowe w Polsce rozwijało się szczególnie szybko, gdyż prężnie rozwijająca się gospodarka potrzebowała wykwalifikowanych pracowników, dlatego zakładano liczne przyzakładowe szkoły zawodowe. Przez lata tendencje się jednak zmieniały. W ostatnim trzydziestoleciu nastąpił silny wzrost aspiracji w naszym społeczeństwie, który spowodował boom edukacyjny polegający na rosnącej popularności edukacji wyższej, a spadku zainteresowaniem szkołami zawodowymi. Obecnie widoczny jest pewien trend wzrostowy, w niewielkim stopniu, ale wzrasta liczba uczniów kształcących się w technikach i szkołach branżowych.
W roku szkolnym 2023/2024 uczniowie techników stanowili 41,5%1 wszystkich uczniów szkół ponadpodstawowych w porównaniu z liceami, do których uczęszczało 44,3%. Zdecydowanie mniejszym zainteresowaniem cieszą się szkoły branżowe I stopnia2, których uczniowie stanowią 12% wszystkich uczniów. Pozostały niewielki odsetek to szkoły branżowe II stopnia, szkoły specjalne i artystyczne.
Finał XXXVII Olimpiady Wiedzy i Umiejętności Budowlanych w Bydgoszczy – 12 kwietnia 2024 r., fot. archiwum Olimpiady Wiedzy i Umiejętności Budowlanych
Potrzeby rynku pracy
Obecnie na rynku pracy potrzebni są wyspecjalizowani pracownicy, liczy się więc posiadanie konkretnego fachu. To takich ogłoszeń o pracy jest najwięcej, szczególnie w branży budowlanej. Niejednokrotnie ukończenie szkoły branżowej przynosi większe korzyści materialne niż ukończone studia.
Każdego roku ogłaszana jest przez ministra edukacji narodowej krajowa prognoza zapotrzebowania na pracowników w zawodach szkolnictwa branżowego. Dzięki niej, przedstawianej także z podziałem na województwa, szkoły i organy prowadzące mogą zaplanować zawody, które będą uruchamiane w kolejnym roku szkolnym. Decyzje podejmowane w tym zakresie uwzględniają zwiększoną subwencję na ucznia kształcącego się w danym zawodzie o istotnym zapotrzebowaniu. Na liście poszukiwanych zawodów deficytowych, których można nauczyć się w technikum lub szkole branżowej, znajduje się branża budowlana: cieśle i stolarze, dekarze, monterzy instalacji budowlanych, murarze i tynkarze, pracownicy robót wykończeniowych w budownictwie, a także monterzy stolarki budowlanej. Figurują też tam inne branże, jak mechaniczna, motoryzacyjna, transportu drogowego czy opieki zdrowotnej.
W zmieniającym się systemie edukacji obecnie ośmioletnią szkołę podstawową uczniowie kończą w wieku 15 lat i mogą wybrać pomiędzy czteroletnim liceum ogólnokształcącym, pięcioletnim technikum a trzyletnią szkołą branżową I stopnia. Szkoła branżowa przygotowuje przede wszystkim do wykonywania konkretnego zawodu. Warto jednak pamiętać, że wybór szkoły branżowej nie zamyka obecnie drogi do dalszego kształcenia. Absolwenci mogą kontynuować naukę w dwuletniej szkole branżowej II stopnia i uzyskać tym samym wykształcenie średnie, a po zdaniu matury kształcić się także na studiach. Technika są dobrym wyborem dla osób, które chcą wyszkolić się w danym zawodzie, a jednocześnie zdobyć wykształcenie średnie i zdać maturę. Uczniowie po zdaniu dwóch kwalifikacji zawodowych i ukończeniu szkoły uzyskują tytuł technika. Wielu absolwentów techników decyduje się na kontynuację nauki na studiach technicznych, do których są bardzo dobrze przygotowani.
Potencjał i problemy szkolnictwa zawodowego
Szkolnictwo zawodowe to zdecydowanie obszar mający spore możliwości rozwoju i duży potencjał. Kształcenie w realnym środowisku pracy, dzięki praktykom u pracodawców oraz realizowaniu zajęć praktycznych w szkolnych pracowniach, stanowi dobre podstawy przygotowania do pracy zawodowej.
Obecnie w technikum kształcenie zawodowe praktyczne musi stanowić min. 50% wszystkich godzin nauczania zawodu. Uczniowie technikum realizują też dwukrotnie miesięczne praktyki zawodowe u pracodawców. Możliwość tworzenia klas patronackich, współpracujących ściśle z zakładami pracy stanowi cenny element wdrażania w środowisko zawodowe. Współpraca szkół z pracodawcami poprzez organizowanie szkoleń branżowych oraz warsztatów dla uczniów i nauczycieli zawodu to ogromny wkład pracodawców w przyszłość szkolnictwa branżowego, ale też zaangażowanie szkoły. Organizowanie takich szkoleń, często praktycznych, stanowi wartość dodaną do realizacji podstawy programowej w szkołach oraz budzi duże zainteresowanie wśród uczniów. Obszar ten wymaga jednak ciągłego doskonalenia. Korzyści mogą być obustronne: dla szkoły i uczniów oraz dla pracodawców, którzy mogą wyszkolić przyszłych pracowników. To we współpracy z pracodawcami leży przyszłość szkolnictwa zawodowego. Ścisła współpraca szkół zawodowych z uczelniami wyższymi kształcącymi w danej branży także pozwala na rozwój uczniów i całych placówek, poprzez realizację licznych projektów, organizację wykładów, warsztatów czy laboratoriów.
Kolejną zaletą dla uczniów techników jest możliwość wyjazdów na zagraniczne praktyki zawodowe w ramach projektów Erasmus+. To cenne doświadczenie zarówno w kwestii poszerzania umiejętności zawodowych, jak i zdobywania kompetencji językowych i międzykulturowych. Od lat organizowane wyjazdy stanowią też dużą zachętę dla uczniów wybierających kierunki techniczne.
Jednym z pomysłów MEN na rozwój szkolnictwa branżowego są Branżowe Centra Umiejętności. To rozwinięte pod względem technologicznym ośrodki kształcenia i egzaminowania w danej branży, które mają powstawać w kolejnych miastach Polski, aby zacieśnić współpracę szkół i organów prowadzących z przemysłem i uczelniami.
Szkolnictwo branżowe zderza się też z problemami. Czynnikiem utrudniającym jest niewystarczające wyposażenie szkół, szczególnie warsztatów praktycznej nauki zawodu w nowe materiały i narzędzia. Rynek pracy i nowe technologie zmieniają się zdecydowanie szybciej niż dostępne możliwości placówek oświatowych związane z kadrą i infrastrukturą. Ścisła współpraca z pracodawcami może poszerzać właśnie te możliwości i pomagać w wyrównaniu braków poprzez pozyskiwanie materiałów, sprzętów, organizowanie szkoleń branżowych, udział uczniów w warsztatach, targach branżowych i zawodowych wycieczkach edukacyjnych, to ogromny potencjał, który warto właściwie wykorzystywać. Brakuje także nauczycieli zawodowców. Praca w szkolnictwie zawodowym nie jest atrakcyjną ścieżką kariery, szczególnie dla nauczycieli zawodów, na które jest popyt na rynku. Często są to pasjonaci lub osoby, które godzą pracę zawodową z częścią etatu nauczyciela zawodu. Szczególnie narastającym problemem jest pozyskiwanie nowych, młodych nauczycieli przedmiotów zawodowych. Jeżeli nie nastąpią systemowe zmiany w wynagradzaniu nauczycieli, to za kilka lat może się okazać, że brak nauczycieli będzie przyczyną, która uniemożliwi rozwój szkolnictwa zawodowego.
Problemem szkół branżowych I stopnia może być też niska motywacja uczniów i niski poziom zainteresowania nauką. Brak określonych zainteresowań czy też brak pomysłu młodych ludzi na swoją ścieżkę zawodową prowadzi uczniów często do przypadkowych, nieprzemyślanych wyborów szkoły ponadpodstawowej. W tym kierunku dużym plusem obecnie jest rozwój doradztwa zawodowego w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych. Minusem natomiast może być też przeładowana podstawa programowa, nie zawsze dostosowana do obecnych czasów i potrzeb rynku pracy.
Remont sali lekcyjnej podczas zajęć praktycznych przez uczniów technikum robót wykończeniowych w Lesznie – grudzień 2023 r., fot. autorka
Szkolenie z firmą Stainer dla uczniów technikum budowlanego w Lesznie – maj 2024 r., fot. T. Bartkowiak
Podsumowanie
Podsumowując, szkolnictwo zawodowe przygotowuje do zawodu. Kształtuje absolwenta gotowego do pracy, ale też daje możliwość dalszego kształcenia w zależności od potrzeb. Z pewnością należy pracować nad podniesieniem efektywności kształcenia zawodowego i zwiększenia jego prestiżu w społeczeństwie na tle oczekiwań rynku pracy. Jednak zgodnie z ideą lifelong learning, czyli uczenia się przez całe życie, warto kształcić absolwentów otwartych na nową wiedzę, chcących się rozwijać i poszerzać swoje horyzonty. Dla pracodawców często bardziej liczą się umiejętności, kompetencje i predyspozycje niż dyplom ukończenia szkoły.
1 Ciekawostką może być fakt, że technikum wybiera więcej mężczyzn (61,2%), a liceum z kolei więcej kobiet (62,2%), szkoły branżowe zaś to 66,7% mężczyzn (rok szkolny 2023/2024); źródło: oprac. własne na podstawie danych GUS za rok szkolny 2023/2024.
2 Przed reformą oświaty z 2017 r. nazywane szkołami zawodowymi.
autor wpisu: mgr inż. Magdalena Kozak-Pokrywka, ZSRB w Lesznie